У адрозненне ад большасці артыкулаў Закона Рэспублікі Беларусь “Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь” (далей – Закон “Аб мовах”), дзе выкарыстоўваецца злучнік “і (або)”, артыкулы згаданага Закона, прысвечаныя выкарыстанню моў у юрыспрудэнцыі (судаводства, пракурорскі нагляд, натарыяльнае справаводства, вядзенне спраў аб адміністрацыйных правапарушэннях), указваюць на выкарыстанне адной з дзяржаўных моў (беларускай або рускай), г.зн. на немагчымасць іх адначасовага ўжывання ў межах канкрэтнай справы.

 

Так, паводле арт. 14 Закона “Аб мовах” судаводства ў Рэспубліцы Беларусь вядзецца на беларускай або рускай мове. Артыкулам 15 прадугледжана, што вядзенне спраў аб адміністрацыйных правапарушэннях ажыццяўляецца на беларускай або рускай мове. Гэтыя палажэнні з’явіліся ў Законе “Аб мовах” пасля таго, як ён быў выкладзены ў новай рэдакцыі Закона Рэспублікі Беларусь ад 13 ліпеня 1998 г. № 187-З (паводле першапачатковай рэдакцыі судаводства мусіла весціся на беларускай мове або нацыянальнай мове большасцi насельнiцтва дадзенай мясцовасцi). Пазней згаданыя нормы знайшлі адлюстраванне ва ўсіх працэсуальных кодэксах Рэспублікі Беларусь: Грамадзянскім працэсуальным, Гаспадарчым працэсуальным, Крымінальна-працэсуальным і Працэсуальна-выканаўчым кодэксе аб адміністрацыйных правапарушэннях (гл. табліцу).

 

Такое рэгуляванне азначае, што ўсе дакументы па пэўнай грамадзянскай, гаспадарчай, крымінальнай, адміністрацыйнай справе (у тым ліку пратаколы працэсуальных дзеянняў, судовых паседжанняў) павінны афармляцца на адной мове – або беларускай, або рускай. Якім чынам у такім выпадку вызначаецца, на якой мове будзе весціся судаводства па канкрэтнай справе?

 

Калі ўявіць сітуацыю, у якой абодва бакі грамадзянскай справы карыстаюцца беларускай мовай, то з улікам таго, што суддзя з’яўляецца дзяржаўным служачым і ў адпаведнасці з арт. 26 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб дзяржаўнай службе ў Рэспубліцы Беларусь” і арт. 4 Закона “Аб мовах” абавязаны валодаць дзвюма дзяржаўнымі мовамі, выснова можа быць толькі адна: судаводства ў такой сітуацыі павінна весціся па-беларуску.

 

Аднак часцей здараецца, што нехта з удзельнікаў працэсу, напрыклад сведка, карыстаецца беларускай мовай, у той час як судаводства вядзецца па-руску. Зыходзячы з таго, што пратакол судовых паседжанняў павінен весціся на мове судаводства, узнікае неабходнасць перакладу тлумачэнняў сведкі для запісу іх у пратаколе. Пратакол вядзе сакратар судовага паседжання. Аднак ці абавязаны сакратар сінхронна перакладаць для запісу тое, што кажа сведка, з адной дзяржаўнай мовы на другую?

З аднаго боку, усе дзяржаўныя служачыя, да якіх адносяцца і  сакратары судовых паседжанняў, абавязаны валодаць дзвюма дзяржаўнымі мовамі (валоданне дзяржаўнымі мовамі з’яўляецца кваліфікацыйным патрабаваннем для паступлення на дзяржаўную службу ў адпаведнасці з арт. 26 Закона Рэспублікі Беларусь “Аб дзяржаўнай службе ў Рэспубліцы Беларусь”). Аднак абавязак перакладаць з адной дзяржаўнай мовы на другую ў працэсуальным заканадаўстве не замацаваны. Абавязак сакратара – дакладна фіксаваць тое, што адбываецца ў працэсе, у тым ліку што гаворыць суд і ўдзельнікі працэсу. Менавіта гэтыя абставіны і ствараюць неабходнасць прыцягнення перакладчыка для таго, каб тлумачэнні ўдзельніка працэсу, які дае іх на дзяржаўнай мове, што не выкарыстоўваецца ў якасці мовы судаводства, знайшлі сваё адлюстраванне ў пратаколе на мове судаводства.

 

Заўважым, што на практыцы сакратары найчасцей запісваюць усё на той (дзяржаўнай) мове, якой карыстаюцца адпаведна суд і ўдзельнікі працэсу. Гэта лагічна і правільна, аднак не адпавядае дзеючаму заканадаўству. Пры гэтым перакладчыкі прыцягваюцца ў працэс і перакладаюць з адной дзяржаўнай мовы на другую не для таго, каб пратакол вёўся на адной дзяржаўнай мове, а нібыта для ўдзельніка працэсу, які гаворыць на дзяржаўнай мове, але не на мове судаводства. У абсалютнай большасці выпадкаў другую дзяржаўную мову (мову судаводства) такія ўдзельнікі працэсу разумеюць і ёй валодаюць, у той час як дапамога перакладчыка паводле заканадаўства забяспечваецца тым, хто не валодае мовай судаводства (частка другая арт. 14 Закона “Аб мовах”, гл. таксама табліцу). Атрымліваецца, што ў працы перакладчыка няма патрэбы, акрамя як для вядзення пратакола, які, аднак, на практыцы пішацца без дапамогі перакладчыка – адразу на дзвюх мовах (насуперак заканадаўчаму рэгуляванню).

 

Але ўявім сітуацыю, калі адзін з удзельнікаў працэсу размаўляе, скажам, на мове пушту, якую ў працэсе, акрамя перакладчыка, не разумее ніхто. У такім выпадку сакратар будзе запісваць у пратакол толькі пераклад на мову судаводства. Па сутнасці, пераклад у судаводстве мае на ўвазе пераклад з замежнай мовы на адну з дзяржаўных і наадварот. У Гаспадарчым працэсуальным кодэксе нават запісана, што права ўдзельнічаць у працэсуальных дзеяннях праз перакладчыка маюць асобы, “якія не валодаюць дзяржаўнымі мовамі Рэспублікі Беларусь” – з літаральнага тлумачэння гэтай нормы вынікае, што асобе, якая валодае толькі адной з дзяржаўных моў, пераклад забяспечаны не будзе, нават калі судаводства вядзецца на мове, якой гэта асоба не валодае. Фармулёўка норм іншых працэсуальных кодэксаў дазваляе прыцягваць да ўдзелу перакладчыка пры ўмове, што ўдзельнік працэсу спасылаецца на невалоданне (ці недастатковае валоданне) мовай судаводства.

 

Такім чынам, перакладу не месца ў працэсе, і практыка прыцягнення перакладчыкаў для перакладу з адной дзяржаўнай мовы на другую не адпавядае нормам працэсуальнага заканадаўства ва ўсіх выпадках, калі нехта з удзельнікаў размаўляе на адной дзяржаўнай мове, валодаючы пры гэтым абедзвюма дзяржаўнымі мовамі, але судаводства вядзецца на другой дзяржаўнай мове. Але каб вырашыць дзіўную сітуацыю ў заканадаўстве, звязаную з фармальна існуючай патрэбай перакладаць для пратакола тлумачэнні ўдзельнікаў працэсу, зразумелыя іншым яго ўдзельнікам, з адной дзяржаўнай мовы на другую, неабходна заканадаўча замацаваць магчымасць вядзення судаводства адначасова на дзвюх дзяржаўных мовах замест адной.

Тое ж самае тычыцца і іншых сфер дзейнасці, дзе пакуль што заканадаўцам штучна створана неабходнасць выбару на карысць адной мовы.

 

 

 

 

 

 

АСНОЎНЫЯ ПАЛАЖЭННІ ЗАКОНА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ “АБ МОВАХ У РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ” І ПРАЦЭСУАЛЬНЫХ КОДЭКСАЎ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ, ЯКІЯ РЭГУЛЮЮЦЬ МОВУ СУДАВОДСТВА